دین ( قسمت اول )

بسم الله الرحمن الرحیم

فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفًا فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا لَا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ
ذَلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ ؛ روی خود را متوجه آئین خالص پروردگار کن این فطرتی است که خداوند انسانها را بر آن آفریده دگرگونی در آفرینش خدا نیست این است دین و آئین محکم و استوار ولی اکثر مردم نمی‏دانند . ( آیه ۳۰ سوره روم )

واژه دین، واژه‏ ای عربی است و در فرهنگ‏های لغت عربی در موارد زیر به کار رفته است
1ـ جزا و مکافات؛ 2 ـ حساب و بررسی؛ 3 ـ اطاعت و انقیاد؛ 4 ـ ملت و آیین؛ 5 ـ رویه و عادت؛ 6 ـ چیرگی وبرتری 7 ـ تدبیر امور؛ 8 ـ آن چه وسیله پرستش خداوند است.
به گمان برخی واژه دین از ریشه فارسی میانه «دِن» به معنی کیش و آیین، یا از ریشه عبری به معنی داوری گرفته شده است، ولی با مطالعه در ادبیات عرب جاهلی نادرستی این گمان روشن می‏شود. زیرا این واژه در فرهنگ جاهلیت به معانی اطاعت، آیین و طریقه و مکافات و جزا به کار رفته است. این واژه، در زبان فارسی،به معنای کیش و آیین (و مذهب) است و به معنای روز بیست و چهارم هر ماه خورشیدی و نام فرشته‏ای نیز به کار رفته است.
ودر اصطلاح ،دین مرکب است ازمجموعه معارف نظری و عقیدتی، احکام و قوانین عملی و دستورات اخلاقی، در ابعادگوناگون فردی و اجتماعی، سازگار با عقل و فطرت انسانی، که از سوی خداوند یکتا توسط پیامبران برای هدایت همه جانبه مادی و معنوی بشر فرستاده شد و در صورت پیاده شدن به طور کامل، سعادت و رستگاری دنیوی و اخروی انسانرا تأمین می‏کند.
بنابراین، با تعریف نسبتاً جامع دین با ویژگی‏های بر شمرده، این حقیقت به درستی آشکار میشود که دین حق و جامع وکامل، دینی است که پاسخگوی همه نیازهای جسمی و روحی، دنیوی و اخروی و مادی و معنوی انسان باشد و همه قوانین وبرنامه های لازم برای نیل به این هدف متعالی را تشریع کرده و فرا راه بشر نهادهباشد و این دین جامع و کامل، همان آیین مترقی اسلام است که آخرین و کامل‏ترین دین از سلسله ادیان الهی و آسمانی می‏باشد.
 
 
واژه دین در قرآن کریم

واژه دین در قرآن کریم به صورت‏های مختلف در 86 نوبت به کار رفته است. برخی از معانی‏ای که این واژه در آن‏ها به کار رفته است عبارتند از:

1 ـ مکافات و جزا
در آیاتی که دین بر قیامت اطلاق گردیده، مقصود جزا و مکافات است، مانند:«مالک یوم الدین» ترجمه: صاحب روز جزا (حمد/ 4) «أرأیت الذی یُکذِّبُ بالدین» ترجمه: آیا آن کس را که دین را تکذیب مى‏کند دیدى؟ (ماعون / 1)؛ «والذی أطْمَعُ أن یَغْفِرَلی خَطیئتی یوم الدین» ترجمه: و کسى که امید دارم روز جزا خطایم را بر من ببخشاید. (شعراء / 82)؛ «الذین یکذِّبون بیوم الدین» ترجمه: همانان که روز جزا را دروغ مى‏پندارند. (مطففین / 11) « وَ الَّذینَ یُصَدِّقُونَ بِیَوْمِ الدِّینِ» ترجمه: و کسانى که روز جزا را باور دارند. (معارج 26) « وَ کُنَّا نُکَذِّبُ بِیَوْمِ الدِّینِ» ترجمه: و همواره روز جزا را تکذیب مى‏کردیم. (مدثر 46) و آیات دیگر.

2 ـ تسلیم و انقیاد
در آیات زیر و نظایر آن‏ها، دین به معنای تسلیم و انقیاد است: «إنَّ الدینَ عِنْدالله الإسلام» ترجمه : در حقیقت، دین در نزد خدا همان اسلام است (آل‏عمران / 19)؛«یا بنی إنَّ الله اصطفی لکم الدین فلا تموتنَّ إلاّ و أنتم مسلمون» ترجمه: و ابراهیم و یعقوب آیین توحید را به پسران خود سفارش نمودند [و گفتند:] اى پسران من! خدا این آیین پاک را براى شما برگزیده است، پس زنهار که بمیرید و مسلمان نباشید. (بقره / 132)؛«أَفَغَیْر دین الله یَبْغُونَ وَلَهُ أسْلَمَ مَنْ فی السمواتِ وَالاْءرْضِ طَوْعا وَ کَرْها وإلیه یُرْجَعُون » ترجمه: پس آیا آنها دینى جز دین الهى مى‏جویند؟ حال آن که هر که در آسمان‏ها و زمین است خواه ناخواه فرمانبردار اوست و همه به سوى او بازگردانده مى‏شوند. (آل‏عمران / 83 )؛«وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الإسلامِ دینا فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْه وَ هُوَ فی الآخرةِ مِنَ الخاسرین » ترجمه: و هر که دینى غیر از اسلام برگزیند، هرگز از او پذیرفته نشود و او در آخرت از زیانکاران است. (آل‏عمران / 85 ).و نامیده شدن شریعت محمدی صلی‏الله‏علیه‏و‏آله به اسلام، به خاطر این است که اهل کتاب با انکار نبوت پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله که آخرین پیامبر الهی است، در حقیقت از فرمان خداوند، سرپیچی کرده و تسلیم خداوند نیستند. بنابراین، مسلمان کسی است که نبوت پیامبر خاتم و شریعت او را پذیرا باشد.
علامه طباطبایی در تفسیر آیه 19 آل‏عمران می‏گوید:مراد از اسلام معنای لغوی آن است، و معنای آیه چنین است: دین نزد خداوند یکی پیش نیست و بندگانِ خود را جز به آن، فرمان نداده است. و در کتاب‏هایی که بر پیامبران خود فرو فرستاده، جز آن را بیان نکرده است و آن، همانا اسلام است؛ یعنی، تسلیم حق شدن، حق در اعتقاد و حق در عمل. به عبارت دیگر، حقیقت دین، تسلیم شدن در برابر بیانی است که از مقام ربوبیت در زمینه معارف و احکام، نازل شده است.

3 ـ توحید و یگانه‏ پرستی
« اَلا للّه‏ الدینُ الخالِصُ و الذین إتّخَذُوا مِنْ دونِهِ أوْلیآءَ ما نَعْبُدُهُمْ إلاّ لِیُقرّبُونا إلی الله زُلْفی » ترجمه: و هر که دینى غیر از اسلام برگزیند، هرگز از او پذیرفته نشود و او در آخرت از زیانکاران است. (زمر / 3 ) .مفاد این آیه کریمه، این است که خداوند، عبادت آنان که تنها خدا را عبادت نمی‏کنند، نمی‏پذیرد؛ خواه تنها غیر خدا را عبادت کنند و یا علاوه بر عبادت خدا، موجود دیگری را هم عبادت کند. « قل اللّه‏ اعبد مخلصا له دینی * فاعبدوا ماشئتم من دونه» بگو: تنها خدا را مى‏پرستم در حالى که دین خود را براى او خالص ساخته‏ام. پس هر چه را غیر از او مى‏خواهید بپرستید (زمر / 14 ـ 15).دین در این آیه به معنای «پرستش خدای یکتا» است. واژه عبادت که قبل و بعد از واژه دین به کار رفته، گواه براین معناست.« و قاتلوهم حتی لاتکونَ فتنةً و یکون الدین للّه‏ » ترجمه : و با آنها بجنگید تا دیگر فتنه‏اى نباشد و دین ویژه‏ى خداى یکتا گردد، و اگر دست برداشتند، دشمنى جز بر ضد ستمگران [روا] نیست. (بقره / 193).یعنی، با مشرکان و بت‏پرستان جهاد کنید تا فتنه شرک از میان برداشته شود، و همگان به توحید اقرار کنید. « وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ بِما یَعْمَلُونَ بَصیرٌ» ترجمه: و با آنها بجنگید تا دیگر فتنه‏اى نباشد و دین یکسره از آن خدا گردد. پس اگر [از کفر] باز ایستادند، بى‏تردید خداوند به آنچه انجام مى‏دهند بیناست (انفال 39).

4 ـ مجموعه معارف و احکام الهی
خداوند می فرماید: « فلولا نَفَرَ من کلِّ فرقةٍ منهم طائفة لیتفقهوا فی الدین » ترجمه: پس چرا از هر گروهى از آنان، طایفه‏اى کوچ نمى‏کنند تا در دین دانا شوند و چون بازگشتند قوم خود را انذار کنند شاید آنها از معاصى بر حذر باشند. (توبه / 122).این آیه کریمه، مؤمنان را به تفقّه در دین تشویق می‏کند، و مقصود فهمیدن معارف دینی اعم از اصول و فروع است، و مختص احکام عملی اسلام (= فقه اصطلاحی) نیست. « ما جعل علیکم فی الدین من حرج » ترجمه: و بر شما در این دین سختى قرار نداد که آیین پدرتان ابراهیم است. (حج / 78): یعنی قانونی که مایه کلفت و مشقت بیش از حد باشد، از جانب خداوند وضع نشده است. اطلاق آن، اصول و فروع دین را شامل می‏شود.« ولا تأخذکم بهما رأفة فی دین الله » ترجمه : و اگر به خدا و روز واپسین ایمان دارید مبادا در دین خدا نسبت به آن دو دستخوش ترحّم گردید (نور / 2).این آیه، گرچه مربوط به اجرای حد زناکار است، ولی مدلول آن اعم است و هر حکم و قانون الهی را شامل می‏شود؛ مثلاً حد ارتداد را هم که مربوط به عقیده است نه عمل، در برمی‏گیرد.


5 ـ حقوق اجتماعی اسلام
خداوند می فرماید: « فإنْ تابوا و أقاموا الصلوة و آتوا الزکوة فإخوانکم فی الدین » ترجمه: پس اگر توبه کردند و نماز به پا داشتند و زکات دادند، برادران دینى شما هستند، و ما آیات [خود] را براى قومى که مى‏فهمند توضیح مى‏دهیم. (توبه / 11).یعنی، اگر مشرکان توبه کنند و پس از ایمان به آیین اسلام، نماز برپا دارند و زکات بپردازند، با سایر مؤمنان از نظر حقوق اجتماعی اسلام برابرند. « ادْعُوهُمْ لِآبائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ فَإِنْ لَمْ تَعْلَمُوا آباءَهُمْ فَإِخْوانُکُمْ فِی الدِّین‏» ترجمه: آنها (پسر خواندگان) را به [نام‏] پدرانشان بخوانید، که این نزد خدا منصفانه‏تر است، و اگر پدرانشان را نمى‏شناسید، پس برادران دینى و دوستان شمایند ( احزاب 5)

6 ـ هرگونه قانون و دستورالعمل
قرآن می فرماید: « ما کان لیأخذ أخاه فی دین الملک » ترجمه این گونه یوسف را تدبیر آموختیم، زیرا در آیین شاه نمى‏توانست برادرش را بازداشت کند (یوسف / 76)؛ یعنی، در آیین زمامدار مصر جایز نبود که یوسف برادر خود را به جرم سرقت، گروگان بگیرد.

7 ـ شرک و بت‏ پرستی
خداوند می فرماید :« لکم دینکم ولی دین » ترجمه: شما را دین خودتان و مرا دین خویش. (کافرون / 6).به قرینه آیات قبل که خداوند به پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله دستور می‏دهد تا به کافران بگوید که «من، آن چه را که شما پرستش می‏کنید، نمی‏پرستم و شما نیز خدای مرا پرستش نمی‏کنید». پس، در مسأله پرستش میان ما توافقی وجود ندارد. در این صورت، من دین خود را دارم ـ که همان توحید و یکتاپرستی است ـ و شما نیز دین خود را که همان شرک و بت‏پرستی است.

8 ـ آیین اسلام
در قرآن آمده :« الیوم اکملتُ لکم دینکم و أتممتُ علیکم نعمتی و رضیت لکم الإسلام دینا» ترجمه: امروز دین شما را براى شما کامل کردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و دین اسلام را براى شما پسندیدم (مائده / 3).یعنی، امروز (روز غدیر خم با نصب علی بن ابی‏طالب علیه‏السلام به عنوان رهبر جامعه اسلامی پس از پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ) دین شما را کامل کرده، نعمت خود را به اتمام رساندم و از آیین اسلام به عنوان دین و برنامه زندگی خشنودم. یعنی، نبوت و شریعت الهی بدون ولایت، ناقص است و از آن‏جا که شریعت، نعمتی است از خداوند برای مکلّفان، بدون ولایت، نعمت خداوند نیز ناتمام خواهد بود و در نتیجه، چنین دینی مورد رضایت خداوند نخواهد بود.       
      

نویسنده: استاد محمد صنایعی؛ کارشناس مذهبی