آیین برادری (قسمت ششم)
بسمه تعالی
حفظ برادری در سایه عفو و گذشت
خُذِ العَفوَ وَ أمُر بِالعُرفِ
وَ أعرِض عَنِ الجاهِلینَ[1]
در سلسله مباحث آیین برادری در قرآن، به مبحث اصلاح روابط و آشتی دادن دیگران اشاره کردیم.[2]
باید در نظر داشت که آشتی دادن و ایجاد صلح بین مومنان وقتی مفید فایده خواهد بود که طرف مقابل اشتباهات برادر دینی خود را ببخشاید. "عفو و گذشت"، یکی دیگر از شاه کلیدهای ارتباطات اسلامی است.
در آیه فوق، خداوند به پیغمبر اکرم (ص) به عنوان رهبر جامعه اسلامی دستور می‌فرماید: "با مردم (و مشرکین) مدارا کن و عذرخواهی آنان را بپذیر." نکته جالب اینکه این آیه به دنبال آیاتی درباره مشرکین قرار گرفته است.
با توجه به این که ما دنبال پیدا کردن یک "سبک زندگی دینی" برای خود هستیم، شاید بهترین و شایسته ترین کار، مشاهده عملکرد و سیره پیامبر و ائمه اطهار علیهم السلام می‌باشد.
در ماجرای فتح مکه که سپاه مکه توان مقابله در برابر سپاه قدرتمند اسلام را در خود نمی‌دید، بدون جنگیدن تسلیم شد. حال پیامبر با حداکثر قدرت در بازگشتی شکوهمندانه به سرزمین پدری خود، همان سرزمینی که کفار با بیشترین اذیت‌ها و شکنجه‌ها و کشتن نزدیک ترین و محبوب ترین یارانشان، ایشان را مجبور به ترک آن کرده بودند؛ نه تنها انتقام جویی نکردند بلکه کریمانه ترین برخوردها را انجام دادند بلکه حضرت همه را عفو فرمودند. حتی کسانی را که پس از فتح مکه نیز ایمان نیاوردند. در هنگام ورود، پیامبر مکرم اسلام خطاب فرمودند: "ألیوم یومُ المَرحمة" امروز روز رحمت است. پیامبر که "رحمةً للعالمین" است و خداوند متعال در قرآن اخلاق او را ستوده و فرموده است: "وَإِنَّکَ لَعَلَىٰ خُلُقٍ عَظِیمٍ؛ همانا تو صاحب خلق و خویی عظیم هستی"[3]، مظهر تمام نمای عفو و گذشت است و در صحنه‌های مختلفی در تاریخ اسلام و در برخورد با مشرکین و منافقین شاهد این عفو و گذشت‌های بسیار بزرگ ایشان هستیم.[4]
امیرالمومنین که شاگرد مکتب نبوی است و در دامان پیامبر رشد کرده است، در این زمینه می‌فرمایند:
"هنگامی که بر دشمنت پیروز شدی عفو را شکرانه این پیروزی قرار ده."[5]
همچنین خداوند متعال به پیامبر خطاب می‌فرماید: اگر سختگیر و بداخلاق و سنگدل بودی، مردم از گرد تو پراکنده می‌شدند.[6]
پس مشخص است لازمه موثر بودن تبلیغ پیامبران الهی در جوامع مختلف، عذرپذیری، بخشش دیگران و داشتن سایر اخلاقیات نیکو می‌باشد.
یعنی اهمیت عفو و گذشت تا جایی است که انجام شایسته وظیفه رسالت منوط به این اخلاق زیبای اسلامی می‌باشد تا جایی که پیامبر می‌فرمایند: "إنّما بُعثتُ لاتمّم مکارم الاخلاق؛ من برای کامل کردن مکارم اخلاق مبعوث شده‌ام"[7]. بدون شک یکی از عوامل اصلی گسترش اسلام، اخلاق شایسته پیغمبر رحمت بوده است که دیگران شیفته زیبایی‌های اخلاق او می‌گشتند.
در روایات مختلف، معصومین علیهم السلام به مقوله عفو، که ثبات و پایداری دوستی‌ها به آن وابسته است، پرداخته شده است. پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: "آیا شما را راهنمایی کنم به بهترین اخلاق و شیوه زندگی در دنیا و آخرت؟
]همانا بهترین روش و شیوه زندگی در دنیا و آخرت این است که[ با کسانیکه با تو قطع رابطه کرده‌اند، ارتباط برقرار کنی، به کسانی که تو را محروم کردند عطا و بخشش نمایی و کسانی که به تو ظلم کرده‌اند را عفو نمایی."[8]
با دقت در این فرمایش زیبا، تمام اصول بنیادی ایجاد و حفظ برادری در اسلام مشاهده می‌گردد. پیامبر روشِ صحیح زندگی کردن در دنیا را، ارتباط برادرانه با سایر مومنین می‌دانند. در واقع تمام سه دستور پیامبر موجب تقویت روابط اجتماعی در جامعه اسلامی می‌گردد.
بعضا ما فکر می‌کنیم که اگر از خطای دیگران بگذریم، خود را کوچک کرده و احترام خود را در جامعه از دست خواهیم داد. غافل از اینکه عزت و احترام از آن خداست و اوست که عزت و سربلندی می‌بخشاید.
رسول خدا (ص) فرمودند:
"بر شما باد به عفو و گذشت؛ زیرا عفو جز بر عزت بنده نمی‌افزاید. پس ببخشید تا خدا به شما عزت بخشد."[9]
اگر باور کنیم بخشش دیگران، بیشتر از آنکه لطفی به آن‌ها باشد، لطفی است به خود ما، دیگر عفو و گذشت کار سختی نخواهد بود. خداوند در قرآن می‌فرماید: " . . . والجروحُ قصاصٌ فمَن تَصدَّقَ به فهوَ کفّارةٌ له؛ و اگر کسی ببخشد و قصاص نکند، کفاره (گناهان) او محسوب می‌شود."[10] در واقع این لطف و بزرگواری خداوند است که گذشت بندگان بر خطاهای یکدیگر را، به عنوان کفاره گناهان او در نظر می‌گیرد.
به یاد داشته باشیم همیشه برای مجازات کردن و قصاص فرصت وجود دارد اما گاه فرصت عفو و بخشش بسیار کوتاه است و بعد از قصاص، امکان عفوی وجود نخواهد داشت.
امام حسن (ع) می‌فرمایند: "در مجازات خطاکار شتاب مکن و میان خطا و مجازات، راهی برای عذرخواهی قرار ده"[11]
همچنین امام باقر (ع) فرمودند: "پشیمانى بر عفو و گذشت، بهتر و سادهتر از پشیمانى بر عقوبت می‌باشد"[12]
به عنوان آخرین نکته، همانطور که در ماجرای فتح مکه نیز مشخص گردید، عفو و گذشت در زمان قدرتمندی زیبا است و نشانگر فضیلت‌های زیبای انسانی می‌باشد. امیرالمومنین (ع) می‌فرمایند: "شایسته ترین مردم به عفو، قادرترین آن‌ها به مجازات است."[13]
به یاد داشته باشیم در زیارت عاشورا خطاب به امامان معصوم می‌خوانیم "و ولیٌ لِمَن والاکم"[14] من دوستدار دوستان شما هستم. پس هرگاه با شیعه‌ای از شیعیان آل محمد (علیهم السلام) بغض و دشمنی داشتیم، به یاد وعده خود به معصومین بیفتیم و مراقب باشیم که خدای ناکرده کلام دروغی بر زبان نیاورده باشیم.ان شاء الله
نویسنده: مهندس حسین وفابخش
[1] سوره اعراف، آیه 199
[2] سوره حجرات، آیه 10؛ وَ اَصلَحوا بَینَ اَخویکم
[3] سوره قلم، آیه 4
[4] برای نمونه، عفو قاتل حضرت حمزه عموی پیامبر که یکی دیگر از جلوه‌های عظیم عفو نبوی است.
[5] نهج البلاغه، حکمت 11
[6] آل عمران، آیه 159؛ و لو کنتَ فظاً غلیظَ القلبِ لأنفًضُّوا مِن حَولِکَ
[7] علامه محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج 68، ص 382
[8] کلینی، اصول کافی، (کتاب ایمان و کفر، باب عفو و گذشت، حدیث 2)، ترجمه کمره‌ای، جلد 4، صفحه 327
[9] کلینی، اصول کافی، (کتاب ایمان و کفر، باب عفو و گذشت، حدیث 5)، ترجمه کمره‌ای، جلد 4، صفحه 329 ؛ علیکم بالعَفو، فأنَّ العَفوا لا یزیدُ العَبد إلّا عِزّاً، فَتعالوا یُعِزُّکُمُ اللهُ
[10] سوره مائده، آیه 45
[11] علامه محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، جلد 78، صفحه 113
[13] نهج البلاغه، حکمت 52
[14] شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان، زیارت عاشورا