آیین برادری(قسمت پنجم)
بسمه تعالی
اصلاح روابط
اِنَّما المُؤمنونَ اِخوَةٌ فَاَصلِحوا بَینَ اَخَوَیکم و اتقوا الله لعلکم تُرحَمون[i]
در سلسله مقالات "آیین برادری در قرآن" آیه فوق را بررسی کردیم و معنای واژه اخوت را به تفصیل بیان کردیم.[ii] در ادامه آیه شریفه می‌فرماید: "فَاَصلِحوا بَینَ اَخَوَیکم" [iii]
در این قسمت خداوند متعال به مومنان دستور می‌دهد که رابطه بین برادران خود را "اصلاح" نمایید.
واژه اصلاح از ریشه "صلح" به معنای مسالمت و سازش گرفته شده است. پس معنای لغت اصلاح، "ایجاد صلح و سازش و الفت" و یا "اصلاح و شایسته کردن چیزی" می‌باشد.[iv]
دستور به اصلاح روابط همان امری است که علمای دینی به آن "اصلاح ذات بین" می‌گویند. آشتی دادن مومنین با یکدیگر که یکی از با فضیلت‌ترین اعمالی است که یک مومن می‌تواند آن را به قصد رضای الهی انجام دهد.
اهمیت این موضوع بسیار بدیهی است. وقتی اسلام تا این حد به روابط مومنین اهمیت می‌دهد و برای دوستی آن‌ها تا این اندازه ارزش قائل است که آن‌ها را برادر یکدیگر خطاب می‌کند، پس لازم است همه مومنان تمام تلاش خود را برای حفظ این رابطه انجام دهند.
در واقع تعبیر اخوت در ابتدای آیه، دستوری است برای برقراری ارتباط و جمله "فَاَصلِحوا بَینَ اَخَوَیکم" دستور استمرار این ارتباط مومنانه می‌باشد.
در فرمایشات فراوانی از معصومین علیهم اسلام به این امر تاکید گردیده است. در زیر به سه روایت مهم و موثق از فرمایشات امام صادق (ع) اشاره می‌کنم. حضرت به زراره می‌فرمایند:
"سخن بر سه گونه است: راست، دروغ و اصلاح میان مردم.
زراره پرسید: قربانت گردم؛ اصلاح میان مردم چیست؟
حضرت فرمودند: از کسی درباره دیگری سخنی می‌شنوی که اگر به او برسد بددل و ناراحت می‌شود، و تو به آن شخص می‌رسی و بر خلاف آنچه شنیدی به او می‌گویی فلانی درباره تو خوبی می‌گفت و تو را تمجید می‌کرد"[v]
نکته جالب در این فرمایش این است که امام اصلاح بین مردم را یکی از اقسام سخن نامیده‌اند (حال آنکه ما معمولا سخن را راست یا دروغ می‌دانیم) و به این شکل سفارش به اصلاح فرموده‌اند.
امام در این فرمایش ما را از بازگوکردن جملاتی که می‌تواند موجب ناراحتی و اختلاف شود، بازمی‌دارند و دستور می‌دهند حتی در صورت نیاز، شکل سخن دیگران را تغییر دهیم تا مانع بروز اختلافات در جامعه اسلامی گردیم.
جز راست نباید گفت هر راست نشاید گفت
همچنین در یک فرمایش دیگر حضرت امام صادق (ع) این گونه می‌فرمایند:
"... خداوند دو چیز را دوست می‌دارد و دو چیز را دشمن می‌دارد. دوست می‌دارد خطرات جهاد را و دروغ را برای اصلاح. و دو چیز را دشمن می‌دارد. خطر در مسیر غیر حق و دروغ را در غیر اصلاحگری."[vi]
نکته جالب توجه در این روایت این است که دروغ که یکی از زشت‌ترین و آلوده‌ترین معصیت‌هاست، اگر برای اصلاح روابط و آشتی دو نفر یا دو قوم و ملت باشد، از نظر اسلام نه تنها جایز است بلکه امری پسندیده نیز می‌باشد. به این دروغ، "دروغ اصلاحی" گفته می‌شود. در واقع به دلیل اهمیت وحدت بین مسلمین، خداوند یکی از مغبوض‌ترین گناهان را جایز شمرده است تا اصل اسلام به واسطه این وحدت مستحکم‌تر گردد.[vii]
از این استثنا می‌توان برای آشتی دادن دیگران استفاده کرد. یکی از بهترین و بارزترین مصادیق این روایت، آشتی دادن همسران است. اگر برای آشتی دادن زن و شوهر لازم باشد دروغی گفته شود، چه عملی زیباتر و پسندیده‌تر از این دروغ! این دروغ باعث می‌شود از یک جدایی جلوگیری شود و بنیان یک خانواده از بین نرود و سلامت جامعه اسلامی حفظ گردد.
البته در اینجا باید تذکر داد متاسفانه گاهی در جامعه ما، از این عبارت زیبای دینی به غلط با نام دروغ مصلحتی نام برده می‌شود و مردم برای برای کسب سود بیشتر در معامله و یا دفع ضرری از خود دروغ می‌گویند و آن را دروغ مصلحتی می‌نامند. توجه داشته باشید در اسلام به هیچ عنوان جواز دروغ گفتن برای کسب منفعت مادی صادر نشده است.
دروغ مصلحتی برای اصلاح روابط و آشتی دادن دیگران است نه برای مصالح شخصی خودمان!!
در پایان، حدیث دیگری از امام صادق (ع) را متذکر می‌شوم تا اهمیت موضوع بیشتر ازقبل مشخص گردد.
حضرت فرمودند: "هرگاه در میان دو تن از شیعیان ما ستیزی دیدی، از مال من برای رفع آن مصرف کن.[viii]
حضرت در این فرمایش به اصحاب خود اجازه تصرف در اموال خود را برای حل منازعات بین شیعیان صادر فرمودند. در واقع حضرت نشان می‌دهند مال و ثروت دنیا در مقابل وحدت جامعه اسلامی هیچ ارزشی ندارد و مهم‌ترین سرمایه ما، اتحاد و همبستگی در زیر پرچم اسلام و قرآن می‌باشد.
به امید داشتن جامعه‌ای پر از صلح و برادری
نویسنده: مهندس حسین وفابخش
[i] حجرات، آیه 10
[ii] سه معنای اخوت: همانندی و شباهت، برابری و مساوات، شدت اتصال و پیوستگی
[iii] حجرات، آیه 10؛ پس بین برادران خود صلح برقرار کنید.
[iv] سید علی اکبر قَرَشی، قاموس قرآن، جلد 4، صفحه 141
[v] کلینی، اصول کافی، (کتاب ایمان و کفر، باب دروغ، حدیث 16)، جلد 5، صفحه 294 ؛ الکلام ثلاثه: صِدقٌ و کِذبٌ و إصلاحٌ بینَ النّاس؛ قال: قیل جُعِلتُ فِداکَ ما الإصلاحُ بینَ النّاس؟ قال: تَسمَعٌ مِنَ الرَّجُلِ کلاماً یَبلُغُهُ فَتَخبُثُ نَفسُهُ فَتلقاهُ فَتَقولُ: سَمِعتُ مِن فلانٍ قالَ فیکَ مِنَ الخَیرِ؛ خِلافَ ما سَمَعتَ منهُ
[vi] کلینی، اصول کافی، (کتاب ایمان و کفر، باب دروغ، حدیث 17)، جلد 5، صفحه 295 ؛ إنّ الله أحبَّ اثنین و أبغَضَ اثنین؛ أحبّ الخطَرَ فیما بینَ الصَّفَّینِ و أحبَّ کِذبَ فی الاصلاح و أبغَضَ الخَطَرَ فی الطُّرُقات و أبغَضَ الکِذبَ فی غیرِ الإصلاح
[vii] لطفا اشتباه برداشت نکنید. این به معنی نسبی بودن اخلاق نیست. در جامعه اسلامی اصل وحدت به عنوان زیربنای اجتماع از اهمیتی فوق العاده زیاد برخوردار است که برای حفظ آن حتی از دروغ نیز می‌توان استفاده کرد. در واقع این یک تبصره است که قانونگذار (خدا) وضع کرده است و با قواعد عقلی منافاتی ندارد. در واقع راز ماندگاری و پویایی دستورات دینی تا امروز، انعطاف پذیری و پیش‌بینی خطرات و چاره اندیشی برای مهلکه‌هایی چون تفرقه که می‌تواند بنیان جامعه اسلامی را برکند، می‌باشد.
[viii] کلینی، اصول کافی، (کتاب ایمان و کفر، باب اصلاح میان مردم، حدیث 3)، جلد 4، صفحه 621 ؛ إذا رایتَ بینَ اثنین من شیعتنا منازَعةً فافتَدِها من مالی